Thoại Ngọc Hầu (1761-1829) – Danh tướng Nhà Nguyễn và công cuộc khai phá miền Tây Nam bộ.
YEUSUVIET - Thoại Ngọc Hầu (1761-1829) là danh tướng nhà Nguyễn có vai trò chiến lược quan trọng trong việc khai phá và trấn giữ vùng Tây Nam Bộ, với những công trình tiêu biểu như kênh Vĩnh Tế và Thoại Hà, góp phần thúc đẩy giao thương và an ninh quốc phòng. Ông cũng để lại di sản kiến trúc là Lăng Thoại Ngọc Hầu (Sơn Lăng) ở Châu Đốc, một công trình có giá trị lịch sử và văn hóa quan trọng.
Bài liên quan
Danh thần triều nguyễn và công cuộc nam tiến
Đầu thế kỷ XIX, triều Nguyễn thực hiện chính sách bành trướng lãnh thổ và định hình hành chính ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL). Đây là giai đoạn lịch sử quan trọng, khi triều đình cần củng cố sự kiểm soát đối với vùng biên cương phía Tây Nam, vốn là khu vực mới được khai phá và có ý nghĩa chiến lược lớn về quân sự, kinh tế. Để đạt được mục tiêu này, triều đình đã phái nhiều quan lại tài năng xuống để thực hiện nhiệm vụ kép: vừa khai hoang, ổn định dân cư, vừa tổ chức phòng thủ và bảo vệ biên giới.
Trong bối cảnh đó, vai trò của các danh thần không chỉ giới hạn ở việc quản lý hành chính hay chỉ huy quân đội, mà còn mở rộng sang lĩnh vực kỹ thuật dân sự quy mô lớn nhằm tạo dựng hạ tầng cơ bản. Những công trình này không chỉ thúc đẩy nông nghiệp mà còn là nền tảng để khẳng định chủ quyền và thiết lập sự ổn định lâu dài.
Nguyễn Văn Thoại (1761-1829) nổi lên là một danh tướng nổi danh của triều Nguyễn, người đã đóng góp quyết định vào việc củng cố tỉnh An Giang mới thành lập và mở rộng hạ tầng thủy lợi chiến lược tại miền Tây Nam Bộ. Công lao của ông được triều đình và người dân địa phương tôn vinh qua nhiều công trình và tước hiệu, trong đó nổi bật là tước hiệu Thoại Ngọc Hầu.
Di sản vật chất của Thoại Ngọc Hầu được thể hiện qua hai loại hình kiến trúc cốt lõi tại An Giang: Lăng Thoại Ngọc Hầu, còn gọi là Sơn Lăng, nằm uy nghiêm dưới chân Núi Sam (Châu Đốc) và Đền thờ Thoại Ngọc Hầu nằm tại Núi Sập (huyện Thoại Sơn). Hai di tích này, cùng với các công trình thủy lợi mà ông trực tiếp chỉ huy, tạo nên một hồ sơ lịch sử và văn hóa toàn diện về vị danh thần này.
Thân thế và sự nghiệp của Thoại Ngọc Hầu
Thoại Ngọc Hầu tên thật là Nguyễn Văn Thoại, sinh ngày 25 tháng 11 năm Tân Tỵ (1761). Ông đã trải qua quá trình hoạt động quân sự và hành chính lâu dài dưới thời các chúa Nguyễn và Vua Gia Long, dần khẳng định được tài năng và sự trung thành. Với những đóng góp quan trọng của mình, ông được triều đình phong tước hiệu chính thức là Thoại Ngọc Hầu, biểu thị cho vị trí danh tướng và sự tin cậy tuyệt đối của triều đình Nguyễn.
Vai trò của Thoại Ngọc Hầu mang tính đa chiều, đặc biệt là trong việc ổn định vùng biên giới phía Tây Nam. Ông không chỉ là một nhà quân sự mà còn là một nhà ngoại giao xuất sắc. Triều đình giao cho ông trọng trách giữ yên vùng biên giới giáp Cao Miên. Với tài ngoại giao khôn khéo, Thoại Ngọc Hầu đã thiết lập được thế ổn định lâu dài, giúp bảo vệ cư dân và thúc đẩy giao thương trong khu vực biên cương. Sự ổn định này là điều kiện tiên quyết cho việc khai phá và phát triển kinh tế vùng đất mới.
Trong bối cảnh triều Nguyễn, vai trò của một danh tướng không chỉ giới hạn ở chiến trường mà còn mở rộng sang kỹ thuật dân sự và quy hoạch chiến lược. Việc giữ yên vùng biên giới đòi hỏi khả năng cơ động quân sự nhanh chóng, cung ứng hậu cần hiệu quả, và kiểm soát dân cư. Do đó, các công trình thủy lợi lớn mà ông thực hiện sau này, cụ thể là Kênh Vĩnh Tế và Kênh Thoại Hà, không chỉ phục vụ mục đích nông nghiệp và giao thương mà còn là hành động quân sự chiến lược nhằm củng cố thế phòng thủ và khẳng định chủ quyền biên giới. Những công trình này chính là phương tiện để duy trì và phát huy sự ổn định mà ông đã thiết lập thông qua ngoại giao.
Kênh Thoại Hà và Kênh Vĩnh Tế
Thoại Ngọc Hầu được nhớ đến nhiều nhất qua hai công trình thủy lợi vĩ đại, Kênh Thoại Hà và Kênh Vĩnh Tế, hai con kênh đại diện cho hai cấp độ chiến lược khác nhau: một phục vụ phát triển nội tại địa phương hóa, và một phục vụ củng cố an ninh quốc gia. Kênh Thoại Hà được chỉ huy đào nhằm nối liền Rạch Giá và Long Xuyên, mở đường giao thương, phục vụ nông nghiệp nội địa và thúc đẩy công cuộc khai hoang. Công trình này có chiều dài hơn 30km, được khởi công từ năm 1819 và hoàn thành chỉ trong 5 tháng.
Sự ghi nhận công lao đối với Kênh Thoại Hà được thể hiện rõ nét qua Bia Thoại Sơn. Đây là tấm bia đá lớn được dựng từ năm 1818, ngay trước khi kênh được hoàn thành.3 Văn bia được khắc bằng chữ Hán tinh xảo, ghi lại công trạng đào kênh, không chỉ là tư liệu quý giá mà còn là tác phẩm nghệ thuật thể hiện tư tưởng "lưu danh hậu thế" của người xưa. Việc dựng bia sớm, trước khi công trình hoàn tất, cho thấy tầm nhìn chiến lược và sự chuẩn bị kỹ lưỡng của ông và triều đình về tầm quan trọng của dự án. Trong văn hóa Nho giáo, việc dựng bia ghi công trạng là cách vĩnh cửu hóa di sản và truyền đạt tư tưởng cai trị. Đối với một vùng biên cương mới khai phá, việc khẳng định quyền lực và công lao rõ ràng trên bia đá nhằm củng cố niềm tin và sự trung thành của dân cư mới vào chính quyền.
Song song với Thoại Hà, công lao tổ chức và giám sát đào Kênh Vĩnh Tế của Thoại Ngọc Hầu cũng được ghi nhận rộng rãi, đặc biệt tại Sơn Lăng. Kênh Vĩnh Tế là tuyến đường thủy huyết mạch nối Châu Đốc đến Hà Tiên, có ý nghĩa chiến lược quốc gia lớn, không chỉ thúc đẩy giao thương mà còn củng cố phòng thủ biên giới Tây Nam.Công cuộc đào kênh Vĩnh Tế là một công trình gian khổ, gây nhiều tổn thất về nhân mạng. Điều đặc biệt và mang tính nhân văn sâu sắc là sự ghi nhận công lao của những người đã hy sinh. Tại Lăng Thoại Ngọc Hầu (Sơn Lăng), bên cạnh mộ của ông và hai phu nhân, còn có những ngôi mộ với nhiều hình dạng khác nhau (hình bầu dục, hình voi phục, hình quả đào, cái nón) của các cận thần, thân tộc và quan trọng nhất là những người dân phu, dân binh đã mất khi tham gia đào kênh Vĩnh Tế.
Không chỉ tập trung vào thủy lợi, Thoại Ngọc Hầu còn thực hiện chiến lược tổng thể về tổ chức hành chính. Ông đã tiến hành chính sách lập làng, xây đình, mở đường, tạo nền tảng hạ tầng vững chắc cho Tây Nam Bộ. Hai con kênh Thoại Hà và Vĩnh Tế tuy đều là thành tựu của Thoại Ngọc Hầu nhưng đại diện cho hai cấp độ chiến lược khác nhau. Thoại Hà giúp phát triển nội tại, làm cơ sở để người dân Thoại Sơn tôn kính ông là "ông tổ khai mở An Giang". Trong khi đó, Vĩnh Tế là công trình của an ninh quốc gia và phòng thủ biên giới. Sự thành công trong việc cân bằng giữa lợi ích kinh tế địa phương và yêu cầu phòng thủ quốc gia là minh chứng cho tài năng quản lý toàn diện của ông.
Dấu ấn Lăng Thoại Ngọc Hầu
Lăng Thoại Ngọc Hầu, hay Sơn Lăng, là một công trình kiến trúc nguyên vẹn hiếm hoi còn lại dưới thời nhà Nguyễn. Lăng tọa lạc dưới chân núi Sam, Châu Đốc 2, nằm kề Quốc lộ 91. Công trình được đích thân Thoại Ngọc Hầu chỉ huy xây dựng vào cuối những năm 20 của thế kỷ XIX. Lưng lăng tựa vào vách đá Núi Sam, mặt hướng về phía bắc đối diện Miếu Bà Chúa Xứ. Vị trí này không phải là ngẫu nhiên. Việc đặt Lăng đối diện Miếu Bà Chúa Xứ, một địa danh linh thiêng nổi bật, và tựa lưng vào núi tạo thế vững chắc (tọa sơn hướng thủy) không chỉ tuân theo nguyên tắc phong thủy truyền thống mà còn tích hợp di sản của ông vào hệ sinh thái tâm linh của Núi Sam, qua đó khẳng định ông là một vị tiền nhân bảo hộ cho vùng đất.
Kiến trúc tổng thể và bố cục: Sơn Lăng được xây dựng trên nền đá xanh, là một khối kiến trúc hài hòa.2 Xung quanh lăng được bao bọc bằng vách tường đúc dày, cao hơn đầu người. Phía trước có hai cửa lớn hình bán nguyệt theo kiểu kiến trúc lăng tẩm xưa, với hai hàng liễn đối. Lối vào Sơn Lăng qua chín bậc đá ong hết sức uy nghiêm. Khuôn viên phía trước rộng rãi, nổi bật với long đình, bên trong có bản sao bia Thoại Sơn. Chính giữa khuôn viên lăng chính là mộ của ông Thoại Ngọc Hầu. Bên phải là mộ của bà chính thất Nhất phẩm phu nhân Châu Thị Tế, và bên trái là ngôi mộ khiêm nhường hơn của bà thứ thất Diệc phẩm phu nhân Trương Thị Miệt. Trong đền thờ, nơi chính điện đặt bài vị của ông Thoại Ngọc Hầu và hai phu nhân cùng với những liễn đối, hoành phi.
Điểm nhấn độc đáo nhất về mặt triết lý xã hội tại Sơn Lăng chính là hệ thống mộ phần phụ cận. Hai bên khuôn viên lăng còn có những ngôi mộ với nhiều hình dạng khác nhau của các cận thần, thân tộc và đặc biệt là những người dân phu, dân binh đã mất khi tham gia đào kênh Vĩnh Tế. Sự hiện diện của mộ dân phu trong khu vực lăng tẩm chính thức của một quan lại cấp cao triều Nguyễn là một điểm khác biệt sâu sắc. Điều này phản ánh triết lý cai trị nhân văn và sự tri ân công lao của người dân trên vùng đất biên cương. Trong kiến trúc lăng tẩm phong kiến, việc ghi danh công lao của tầng lớp lao động thấp thường không được chú trọng. Việc Thoại Ngọc Hầu cho sắp xếp nơi an nghỉ trang trọng cho những người đã hy sinh trong công trình Vĩnh Tế, thể hiện sự thừa nhận công lao của mọi tầng lớp xã hội, điều này rất quan trọng trong việc củng cố lòng dân tại một vùng đất mới, qua đó củng cố danh xưng "ông tổ khai mở An Giang".
Đền thờ Thoại Ngọc Hầu tại Thoại Sơn (Núi Sập)
Khác với Sơn Lăng mang tính chính thống của lăng tẩm triều Nguyễn, Đền thờ Thoại Ngọc Hầu tại Thoại Sơn là di tích mang tính Văn hóa – Công trạng, gần gũi hơn với đời sống cộng đồng. Đền tọa lạc dưới chân Núi Sập, tại trung tâm thị trấn Núi Sập, huyện Thoại Sơn, cách thành phố Long Xuyên khoảng 25km. Đền thờ mang kiến trúc Nam Bộ cổ, với sân vườn rộng và sử dụng vật liệu truyền thống, thể hiện sự trang nghiêm và thanh tịnh. Ngay bên trong sân đền là Bia Thoại Sơn—tấm bia đá lớn được dựng từ năm 1818 để ghi lại công trạng đào kênh Thoại Hà. Chính điện là nơi đặt tượng Thoại Ngọc Hầu trong tư thế uy nghiêm. Xung quanh đình là hàng cây dầu cổ thụ hàng trăm năm tuổi, tạo nên không gian tâm linh trầm mặc và yên bình.
Sự khác biệt về chức năng di tích là rõ ràng. Sơn Lăng là biểu tượng của uy quyền vĩnh cửu và vị thế triều đình, trong khi Đền thờ Thoại Sơn là trung tâm tâm linh cộng đồng, nơi người dân thực hiện hành hương để tưởng nhớ công đức thủy lợi và khai hoang. Di sản của Thoại Ngọc Hầu là một di tích lịch sử – văn hóa lâu đời, thờ danh thần Nguyễn Văn Thoại—người có công khai phá vùng Tây Nam Bộ. Vượt qua tước vị phong kiến, ông được người dân kính trọng và tôn vinh như “ông tổ khai mở An Giang”. Cả Lăng và Đền thờ đều là điểm đến tâm linh thiêng liêng, thu hút đông đảo du khách và phật tử đến chiêm bái, dâng hương tưởng nhớ công đức mỗi năm.
Thoại Ngọc Hầu (Nguyễn Văn Thoại, 1761-1829) là một trong những danh thần hiếm hoi của triều Nguyễn thể hiện tầm vóc toàn diện. Ông vừa là danh tướng (quân sự), nhà ngoại giao, kỹ sư thủy lợi (khai phá), và nhà quản lý hành chính (lập làng). Thành tựu của ông đã vượt ra khỏi phạm vi một vị quan triều đình, trở thành yếu tố định hình địa lý và kinh tế của vùng đất An Giang và toàn bộ ĐBSCL thông qua hai công trình thủy lợi mang tính chiến lược là Thoại Hà và Vĩnh Tế.
Di sản kiến trúc của Thoại Ngọc Hầu, đặc biệt là Sơn Lăng ở Châu Đốc, mang giá trị lịch sử độc đáo bởi triết lý nhân văn thể hiện qua việc ghi nhận công lao của mọi tầng lớp xã hội, từ quan lại cấp cao đến những người dân phu, dân binh đã hy sinh. Sự tri ân này không chỉ củng cố lòng trung thành của người dân vùng biên mà còn là minh chứng cho một hình thái cai trị dựa trên sự công bằng và sự thừa nhận công sức lao động. Vị thế của Nguyễn Văn Thoại là vị thế không thể thay thế trong lịch sử Nam Bộ. Ông được tôn vinh là vị thần khai mở, minh chứng cho sự giao thoa thành công giữa lịch sử chính thống của triều đình và tín ngưỡng dân gian của cộng đồng. Các di tích và lễ hội liên quan đến ông tiếp tục là mạch nguồn văn hóa, lịch sử và tâm linh, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc và thúc đẩy kinh tế du lịch khu vực hiện nay.
YÊU SỬ VIỆT
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét