Vua Minh Mạng (1820–1841) - Đỉnh cao chuyên chế phong kiến Việt Nam.
YEUSUVIET - Hoàng đế Minh Mạng (Nguyễn Phúc Đảm), vị vua thứ hai của triều Nguyễn, người đã xây dựng một công cuộc cải cách thể chế triệt để, đưa ra các chính sách tư tưởng và đối đầu với những thách thức quân sự trong hai thập kỷ trị vì (1820–1841). Hoàng đế Minh Mạng đã đóng vai trò tuyệt đối, quan trọng nhất trong việc chuyển đổi Đại Nam từ một nhà nước quân sự lỏng lẻo sang một mô hình Nho giáo tập trung và tiêu chuẩn hóa.
Bài liên quan
Con đường lên ngai vàng (1791–1820)
Nguyễn Phúc Đảm, người sau này là Hoàng đế Minh Mạng, sinh ngày 25 tháng 5 năm 1791 tại tỉnh Gia Định. Ông là con trai thứ tư của Hoàng đế Gia Long (Nguyễn Phúc Ánh). Việc lựa chọn ông kế vị được định hình sau cái chết sớm của người anh cả là Nguyễn Phúc Cảnh vào năm 1801. Việc ông sinh ra và trưởng thành trong bối cảnh lịch sử đầy biến động tại Nam Kỳ — một khu vực quân sự hóa cao độ nhưng hành chính còn lỏng lẻo — đã ảnh hưởng sâu sắc đến tư duy quản trị của ông. Sự thiếu vắng một cơ cấu hành chính trung ương mạnh mẽ ở miền Nam đã làm nổi bật nhu cầu cấp thiết về một hệ thống nhà nước thống nhất, khác biệt hoàn toàn với mô hình quản lý dựa trên uy tín quân sự cá nhân đặc trưng của thời kỳ chinh phạt dưới triều Gia Long.
Vua Minh Mạng lên ngôi vào ngày 14 tháng 2 năm 1820. Quyết định của Gia Long chọn Hoàng tử Đảm làm người kế vị, thay vì các hoàng tử khác, thường được giới nghiên cứu giải thích là dựa trên sự đánh giá cao về năng lực học thuật và quản trị của ông, chuẩn bị cho một triều đại có trọng tâm chuyển từ củng cố biên giới sang xây dựng và củng cố thể chế.
Nền hành chính dưới triều vua Minh Mạng
Các hành động của vua Minh Mạng sau khi lên ngôi cho thấy sự tập trung và tính cấp bách trong việc thiết lập một nhà nước theo mô hình Nho giáo chuẩn mực. Ngay trong năm 1820, ông đã ra lệnh thành lập Quốc sử quán. Động thái này không chỉ đơn thuần là thu thập và biên soạn sử sách. Về mặt chính trị, việc lập Quốc sử quán là nhằm hợp thức hóa triều đại Nguyễn, khẳng định tính chính danh của Hoàng đế mới, và cung cấp một cơ sở văn học, học thuật vững chắc để hỗ trợ cho hệ thống cai trị Nho học mà ông sắp thiết lập.
Chuỗi cải cách thể chế diễn ra gần như ngay lập tức trong những năm đầu triều đại. Năm 1821, vua Minh Mạng bắt đầu cải tổ cấu trúc Lục Bộ ở trung ương bằng việc thiết lập các chức vụ cấp dưới mới như Lang trung, Chủ sự, và Tư vụ. Tiếp đó, năm 1822, ông mở lại các kỳ thi Hội và thi Đình , đồng thời bãi bỏ các chức vụ thừa thãi trong Lục Bộ như Cai hợp và Thủ hợp.
Những cải cách này được tiến hành trong khoảng thời gian rất ngắn (1820–1822) cho thấy Minh Mạng không chỉ muốn cai trị mà còn muốn tái cấu trúc triệt để bộ máy nhà nước. Ông nhận thấy mối nguy hiểm từ sự phân quyền và lòng trung thành cá nhân còn sót lại từ thời Gia Long. Do đó, việc tạo ra một đội ngũ quan lại chuyên nghiệp, được đào tạo bài bản qua Nho học và đặt dưới sự kiểm soát trực tiếp của Lục Bộ là một chiến lược then chốt để đảm bảo lòng trung thành tuyệt đối và hiệu quả quản lý cho trung ương.
 |
| Hoàng đế Minh Mạng. Nguồn: Đại Việt Kỳ Nhân |
Cuộc cải cách Hành chính lớn nhất: Tập trung hóa và Tiêu chuẩn hóa
Minh Mạng được xem là người đã hoàn thiện mô hình nhà nước chuyên chế tập trung của triều Nguyễn thông qua một loạt các cải cách hành chính sâu rộng. Mục tiêu trung tâm của các cải cách này là tập trung quyền lực tuyệt đối vào Trung ương và tiêu chuẩn hóa quy trình quản lý. Dưới thời vua Gia Long, cấu trúc Lục Bộ vẫn còn giữ nhiều tàn dư của các triều đại cũ, dẫn đến tình trạng chồng chéo và thiếu chuyên nghiệp. Vua Minh Mạng đã tiến hành cải tổ để tăng cường sự kiểm soát của Hoàng đế đối với hoạt động hành pháp.
Năm 1821 và 1822, vua Minh Mạng đã thay đổi đáng kể cấu trúc quản lý cấp Bộ. Ông thiết lập các chức vụ mới mang tính chuyên môn cao hơn như Lang trung, Chủ sự, và Tư vụ để chuyên nghiệp hóa đội ngũ nhân sự và chuẩn hóa quy trình làm việc. Đồng thời, ông bãi bỏ các chức danh kém hiệu quả hoặc không còn phù hợp như Cai hợp và Thủ hợp. Sự thay đổi này nhằm loại bỏ sự phức tạp không cần thiết và tập trung quyền lực quản lý vào các quan chức có học vị Nho giáo.
Để củng cố trách nhiệm cá nhân, Đạo dụ Minh Mạng năm thứ 12 (1831) quy định rõ: các vị đường quan lập phiếu nghĩ (dự thảo chính sách) phải ghi rõ họ tên ở dưới, và các thư lại cũng phải ghi tên họ ở một bên. Quy định này là một biện pháp kiểm soát quan trọng, buộc các quan chức phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về các chính sách mà họ đề xuất, ngăn chặn việc ban hành chính sách vô trách nhiệm hoặc đổ lỗi cho cấp dưới.
Chế độ Quản lý Địa phương
Công cuộc cải cách hành chính cấp tỉnh là bước đi then chốt nhằm xóa bỏ quyền lực quân sự bán độc lập tại các khu vực xa xôi, đặc biệt là Nam Kỳ, và thay thế bằng một hệ thống phân quyền chức năng tinh vi. Vua Minh Mạng đã thay thế các chức quan tổng quản khu vực bằng một cơ cấu hành chính mới, tạo ra sự kiểm soát chéo chặt chẽ và cơ chế báo cáo trực tiếp về kinh đô Huế. Hệ thống này bao gồm các chức danh chủ chốt sau:
Tổng đốc: Giữ hàm Chánh nhị phẩm, tương đương với Thượng thư Lục Bộ. Tổng đốc có trách nhiệm chuyên hạt (lãnh đạo) một tỉnh và kiêm hạt (giám sát) một tỉnh lân cận (ví dụ: Tổng đốc Bình – Trị chuyên hạt Quảng Bình và kiêm hạt Quảng Trị). Cơ chế "chuyên/kiêm hạt" này là một công cụ chính trị nhằm ngăn chặn Tổng đốc bám rễ sâu, xây dựng cơ sở quyền lực độc lập tại một khu vực nhất định.
Tuần phủ: Giữ hàm Tòng nhị phẩm, tương đương Tham tri Lục Bộ, chuyên hạt một tỉnh (thường áp dụng ở các tỉnh Nam Kỳ, gọi là Tuần vũ).
Bộ ba chuyên trách: Dưới Tổng đốc/Tuần phủ là ba chức quan chuyên môn hóa: Bố Chánh (Chánh tam phẩm, phụ trách tài chính, thuế khoá), Án sát (Tòng tam phẩm, phụ trách tư pháp, kiện tụng, hình án), và Lãnh binh (Tòng tam phẩm, phụ trách quân sự địa phương).
Cải cách địa phương của vua Minh Mạng được xem là đỉnh cao của chính sách kiểm soát chéo. Bằng việc chia quyền lực của người đứng đầu khu vực (quân sự, tài chính, tư pháp, và hành chính) thành các nhánh chức năng rõ ràng, Hoàng đế đã đảm bảo rằng không một cá nhân nào có thể tích lũy đủ quyền lực để gây nguy hiểm cho chính quyền trung ương. Đây là một chiến lược hành chính phức tạp và mạo hiểm nhưng cần thiết để thay thế các quan quân sự cũ bằng đội ngũ quan chức hành chính Nho học, từ đó củng cố tính thống nhất của Đại Nam.
Pháp luật và chính sách Chống tham nhũng
Khung pháp luật chính thức của triều Nguyễn là bộ Hoàng Việt Luật Lệ (thường gọi là Luật Gia Long), được ban hành năm 1815. Tuy nhiên, bộ luật căn bản này lại không có bất kỳ quy định nào về Hồi Tỵ (Rule of Avoidance). Nhận thấy sự cần thiết phải kiểm soát đạo đức công vụ trong bối cảnh bộ máy quan lại đang được mở rộng, các quy định Hồi Tỵ đã được vua Minh Mạng áp dụng dưới hình thức các lệ (quy tắc, quy định bổ sung), bắt đầu từ thời kỳ trị vì của ông. Nội dung chính của Luật Hồi Tỵ là cấm quan lại làm việc tại quê hương của họ hoặc những địa phương có quan hệ thân thuộc nhằm loại trừ nguy cơ tham nhũng, xung đột lợi ích, và sự hình thành các phe phái địa phương.
Việc Luật Hồi Tỵ được đưa vào hệ thống quản lý thông qua Lệ (quy định bổ sung) thay vì sửa đổi chính thức Hoàng Việt Luật Lệ cho thấy sự ưu tiên của Minh Mạng đối với hiệu quả điều hành và sự linh hoạt của quyền lực tối cao. Quá trình sửa đổi một bộ luật cơ bản như Hoàng Việt Luật Lệ là một quá trình lâu dài và phức tạp, đòi hỏi sự đồng thuận rộng rãi. Tuy nhiên, Minh Mạng cần các công cụ chống tham nhũng tức thời để duy trì tính chính trực của bộ máy hành chính mới mà ông đã dày công xây dựng.
Bằng cách sử dụng Lệ, Hoàng đế có thể nhanh chóng áp đặt các tiêu chuẩn đạo đức cao hơn và bổ sung các cơ chế kiểm soát cần thiết, thể hiện phong cách cai trị mang tính hành pháp chủ động và thực dụng. Điều này đảm bảo rằng các quy tắc về đạo đức công vụ có thể được điều chỉnh và thực thi kịp thời, giữ vững tính tập trung và kỷ luật của nhà nước.
Chính sách tư tưởng, văn hóa và tác động xã hội
Vua Minh Mạng đã kiên quyết thực hiện chính sách Độc tôn Nho giáo. Chính sách này được thiết kế để cung cấp cơ sở tư tưởng thống nhất cho nhà nước tập trung. Trong bối cảnh đó, các hoạt động giáo dục Nho học được khuyến khích mạnh mẽ, đỉnh điểm là việc mở lại các kỳ thi Hội và thi Đình vào năm 1822. Mục tiêu tối thượng của việc đẩy mạnh giáo dục khoa cử không chỉ là nâng cao dân trí mà là nhằm tạo ra đội ngũ trí thức thực học, trung thành với hệ tư tưởng quân chủ và đủ năng lực phục vụ cho bộ máy quan liêu mới của triều đình.
Đi kèm với việc độc tôn Nho giáo, triều đình Minh Mạng cũng thực hiện chính sách hạn chế Phật giáo và cấm đoán Thiên Chúa giáo. Việc cấm đoán Thiên Chúa giáo là một quyết sách không chỉ mang tính tôn giáo mà còn là vấn đề chính trị và an ninh quốc gia. Hệ thống Nho giáo của Đại Nam đòi hỏi lòng trung thành tuyệt đối của thần dân và quan lại đối với Thiên tử (Hoàng đế). Ngược lại, Thiên Chúa giáo yêu cầu lòng trung thành với một quyền lực tối cao bên ngoài (Giáo hoàng), và thường đi kèm với ảnh hưởng văn hóa, chính trị của phương Tây.
Do đó, việc cấm đoán Thiên Chúa giáo được coi là biện pháp phòng vệ cần thiết của nhà nước quân chủ chuyên chế nhằm bảo vệ tính toàn vẹn tư tưởng và ngăn chặn sự xâm nhập văn hóa, chính trị từ bên ngoài. Mặc dù đây là hành động củng cố quyền lực tập trung, chính sách cứng rắn này đã tạo ra sự căng thẳng xã hội và cung cấp cớ hợp lý cho Pháp can thiệp vào Đại Nam trong các thập kỷ sau, tạo ra điểm yếu chiến lược lớn nhất trong di sản của triều đại Nguyễn.
Di sản Văn hóa và Kiến trúc
Về mặt văn hóa, vua Minh Mạng không chỉ là một nhà cải cách mà còn là một nhà thơ, thể hiện vai trò của một Hoàng đế kiêm nhà Nho theo đúng chuẩn mực. Ông đã sáng tác nhiều tác phẩm, với các bài thơ nổi bật như Hiếu Lăng thi và Bi gia thi.
Tuy nhiên, di sản vật chất vĩ đại nhất của ông chính là Lăng Minh Mạng (Hiếu Lăng), nơi an nghỉ của ông sau khi băng hà vào tháng 1 năm 1841. Lăng Minh Mạng là một quần thể kiến trúc rộng lớn, chiếm 18ha với khoảng 40 công trình lớn nhỏ bao gồm cung điện, đền miếu, lầu tạ, và hồ sen. Công trình này được ca ngợi là kiến trúc "đẹp, chuẩn mực bậc nhất thời Nguyễn".
Kiến trúc lăng phản ánh sâu sắc các nguyên tắc quản trị và tư tưởng của chính Minh Mạng:
- Sự Hoàn Hảo và Trật Tự: Lăng được thiết kế đối xứng nghiêm ngặt, chia rõ ràng thành hai khu vực chính là phần Lăng (nơi an táng) và phần Tẩm (nơi thờ cúng) , thể hiện sự theo đuổi không ngừng nghỉ của ông về trật tự và sự hoàn hảo về mặt thể chế.
- Tâm linh và Vũ trụ quan: Bố cục được thiết kế hài hòa với cảnh quan thiên nhiên. Đặc biệt, Hồ Tân Nguyệt (hình trăng non) ôm lấy Bửu Thành (biểu tượng mặt trời/cát). Sự kết hợp giữa trăng và mặt trời này thể hiện quan niệm cổ nhân về sự biến hóa, âm dương hòa hợp—nhân tố tác thành vũ trụ.
- Tính Độc Tôn: Đại Hồng Môn, cổng chính cao hơn 9m, rộng 12m , chỉ được mở duy nhất một lần khi đưa linh cữu của Hoàng đế vào an táng, sau đó đóng vĩnh viễn. Du khách ngày nay phải đi qua hai cổng phụ là Tả Hồng Môn và Hữu Hồng Môn. Chi tiết này là sự thể hiện vật chất hóa các nguyên tắc quản trị của Minh Mạng, nhấn mạnh quyền lực tối cao và tính vĩnh cửu của uy quyền Hoàng gia.
Xung đột quân sự dưới triều vua Minh Mạng (1833–1835)
Thời kỳ cải cách hành chính quyết liệt của vua Minh Mạng đã dẫn đến những phản ứng dữ dội từ các thế lực khu vực cũ, gây ra một cuộc khủng hoảng kép nghiêm trọng cho Đại Nam. Trong đó, phải kể đến cuộc khởi nghĩa Lê Văn Khôi (1833–1835) bùng nổ tại Sài Gòn từ tháng 7 năm 1833. Nguyên nhân sâu xa là sự lo sợ của các thuộc hạ Tả quân Lê Văn Duyệt — một Tổng trấn Gia Định thành quyền lực thời Gia Long đã bị truy xét sau khi chết — trước chính sách đàn áp và triệt tiêu quyền lực khu vực của vua Minh Mạng. Lê Văn Khôi, con nuôi của Ông Tả quân, lãnh đạo cuộc khởi nghĩa.
Cuộc nổi dậy đã nhanh chóng đánh chiếm sáu tỉnh Nam Kỳ và được xem là mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với sự thống nhất của Đại Nam trong thời kỳ này. Triều Nguyễn đã phải dồn sức lực để đàn áp, và cuộc nổi dậy cuối cùng kết thúc với chiến thắng của triều đình vào tháng 9 năm 1835.
Kế đến, cuộc Chiến tranh Việt – Xiêm (1833–1834) nổ ra gần như đồng thời với khởi nghĩa Lê Văn Khôi (khởi đầu từ tháng 11 năm 1833). Đây là một cuộc khủng hoảng ngoại giao và quân sự kéo dài đến tháng 5 năm 1834. Sự bất ổn từ cuộc nổi dậy đã mở đường cho Xiêm La can thiệp nhằm mở rộng ảnh hưởng tại Campuchia và Nam Kỳ.
Mặt trận phía Nam: Quân Xiêm xâm lược Campuchia và tiến sâu vào Nam Kỳ (bao gồm Trận Vàm Nao) nhằm hỗ trợ Lê Văn Khôi.
Mặt trận phía Bắc: Quân Xiêm cũng tấn công Lào và Muang Phuan.
Tuy nhiên, cần khẳng định rằng, việc triều đình Nhà Nguyễn dưới sự dẫn dắt của Hoàng đế Minh Mạng đã dập tắt được cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi, đồng thời đẩy lùi thành công hai đợt tấn công của quân Xiêm, đã khẳng định khả năng tồn tại và sức mạnh quân sự của nhà nước tập trung mới.
Phân tích giai đoạn 1833–1835 cho thấy mối liên hệ nhân quả rõ ràng: chính sách tập trung quyền lực của Minh Mạng, mặc dù cần thiết để xây dựng thể chế, đã tạo ra sự chia rẽ nội bộ và phẫn nộ trong giới cựu quân sự, dẫn trực tiếp đến Khởi nghĩa Lê Văn Khôi. Sự bất ổn nội bộ này lập tức trở thành tín hiệu mời gọi các thế lực bên ngoài, cụ thể là Xiêm La, can thiệp.
Khả năng quản lý và vượt qua cuộc khủng hoảng kép này đã chứng minh tính hiệu quả của bộ máy hành chính và quân sự được tổ chức lại. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng cũng chỉ ra chi phí chính trị khổng lồ của công cuộc chuyển đổi từ một liên minh quân sự sang một nhà nước quan liêu, nhấn mạnh sự khó khăn trong việc áp đặt sự kiểm soát tuyệt đối lên một lãnh thổ mới thống nhất và rộng lớn.
Hoàng đế Minh Mạng và di sản của Ngài
Vua Minh Mạng là người đã đóng vai trò quyết định trong việc kiến tạo nhà nước hiện đại theo mô hình Nho giáo điển hình ở Việt Nam. Thành tựu lớn nhất của ông là chuyển đổi Đại Nam từ một thực thể lỏng lẻo dựa trên quyền lực quân sự cá nhân thành một nhà nước đơn nhất, có hệ thống hành chính chuyên nghiệp và có trách nhiệm.
Ông đã thành công trong việc thiết lập một bộ máy quan lại được tiêu chuẩn hóa (thông qua cải cách Lục Bộ và hệ thống thi cử ) và nâng cao đạo đức công vụ bằng việc áp dụng các quy chế trách nhiệm cá nhân (phiếu nghĩ) và Luật Hồi Tỵ. Về mặt đối ngoại và quốc phòng, ông đã củng cố vững chắc biên giới và duy trì chủ quyền quốc gia bằng cách dập tắt nội loạn và đánh bại các cuộc xâm lược của Xiêm La trong giai đoạn cạnh tranh gay gắt ở Đông Nam Á.
Bên cạnh những thành tựu về hành chính, chính sách của vua Minh Mạng cũng mang lại những hệ quả tiêu cực lâu dài. Việc áp dụng chính sách Độc tôn Nho giáo quá cứng rắn và cấm đoán Thiên Chúa giáo đã gây căng thẳng sâu sắc trong xã hội. Mặc dù nhằm mục đích bảo vệ sự toàn vẹn của vương quyền, chính sách này đã tạo ra một điểm yếu chiến lược, khiến Đại Nam dễ bị tổn thương trước sự can thiệp và xâm lược của các cường quốc phương Tây. Hơn nữa, sự quyết liệt trong việc triệt tiêu các quyền lực khu vực (điển hình là phản ứng dẫn đến Khởi nghĩa Lê Văn Khôi) chứng tỏ sự khó khăn và bạo lực đi kèm với việc áp đặt mô hình quản trị tập trung lên một lãnh thổ rộng lớn và đa dạng về văn hóa, địa lý.
Trong dòng chảy độc lập, tự chủ của lịch sử Việt Nam, Hoàng đế Minh Mạng đứng ở vị trí là kiến trúc sư vĩ đại của nhà nước quân chủ chuyên chế triều Nguyễn. Ông là người đã định hình cấu trúc hành chính, pháp luật, và hệ thống tập quyền mà triều đình này sử dụng cho đến khi bị thực dân Pháp đô hộ. Sự theo đuổi không ngừng nghỉ của ông về trật tự, tiêu chuẩn hóa, và sự hoàn hảo về thể chế được cô đọng trong di sản kiến trúc chuẩn mực và đối xứng của Lăng Minh Mạng. Công cuộc cải cách của ông đã đặt nền móng cho sự thống nhất quốc gia, nhưng cũng chứa đựng mầm mống của sự bất ổn xã hội và các thách thức ngoại giao mà các đời vua sau phải gánh chịu.
YÊU SỬ VIỆT
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét